Żarnowiec - na złotą miotłę i nie tylko

To zimozielony, zwykle niewielki krzew, niekiedy nawet drzewko, który w sprzyjających warunkach osiąga wysokość do 5 m. Należy on do rodziny bobowatych i roślin motylkowych, czyli jest krewniakiem fasoli i grochu.  Rodzina żarnowców liczy około 50 gatunków, wywodzących się jeszcze ze starożytności, w Europie spotkamy 30 z nich. W Polsce reprezentowany jest wyłącznie żarnowiec miotlasty, inne gatunki żarnowców nie występują. Spotkamy go na naturalnych stanowiskach przede wszystkim na zachodzie kraju, stąd  w leśnictwie Pszczew w maju i czerwcu można cieszyć oczy takim widokiem:

Żarnowiec miotlasty rośnie także w ogrodach i jest chętnie rozmnażany w lasach  całego kraju. Ze względu na wciąż zielone pędy często bywa sadzony w lesie i spełnia rolę pożywienia dla dzikich zwierząt. Tam gdzie brak podszytów i zielonego runa, żarnowiec jest świetnym pokarmem letnim i zimowym dla zwierzyny płowej oraz zajęcy. Gdy rośnie w dużych, zwartych łanach chętnie zalegają w nim dziki. Dlatego bywa sadzony lub siany w lasach. Choć pamiętam czasy, gdy był rośliną niezbyt mile widzianą w lasach ze względu na zagłuszanie upraw i młodników. W czasie obowiązkowych praktyk w technikum leśnym mozolnie wycinaliśmy tasakami łany żarnowca z upraw sosnowych w Nadleśnictwie Świebodzin.   Nie dał się jednak zupełnie wytępić i całe szczęście…

Nadal najczęściej można go spotkać na naturalnych stanowiskach zachodniej Polski oraz w środkowej części kraju, na pogórzu i nad Bałtykiem. Występowanie tej rośliny na piaszczystych wydmach w rejonach nadmorskich jest bardzo pożądane, bo korzenie żarnowca doskonale utrwalają piaszczyste gleby. Dobrze rośnie też  w piaszczystych widnych lasach, na brzegach wąwozów, nasłonecznionych wzgórzach, wrzosowiskach i miedzach. Ma niewielkie wymagania siedliskowe. Dobrz rośnie na piaszczystych terenach i zadawala go gleba przepuszczalna i niezbyt żyzna. Gatunek ten nie znosi podłoży wapiennych i kwitnie bujnie tylko na stanowisku słonecznym.

Łodygi żarnowca to rózgowate gałązki, bruzdkowane, kanciaste, zimozielone. Liście możemy jednak zobaczyć tylko wiosną na młodych pędach. Podczas letnich suszy krzew zazwyczaj je gubi by ograniczyć utratę wody. Brak liści rekompensują intensywnie zielone łodygi. Cecha ta świadczy o wybitnie sucholubnym charakterze tej rośliny. Z gałęzi żarnowca chętnie produkowano dawniej miotły, rzekomo również miotły czarownic robione były także z Cytisus scoparius.

Kształt liści różni się w zależności od miejsca, z którego wyrastają – na szczytach gałązek są pojedyncze, a u ich podstawy trójlistkowe. W kątach liści, pojedynczo lub parami, tworzą się kwiaty o długości ok. 3 cm. Każdy ma pięć płatków: górny nazywamy żagielkiem, dwa boczne – skrzydełkami, a parę dolnych – łódeczką.

Przy kwiatach, które pojawiają się teraz, w maju i czasem zobaczymy je jeszcze w sierpniu, chętnie kręcą się pszczoły, bo żarnowiec jest rośliną miododajną. Chociaż żarnowiec jest też rośliną trującą, ma duże znaczenie w lecznictwie. Jego kwiaty stosowane są we współczesnej medycynie jako środek oczyszczający, moczopędny i regulujący poprawny rytm serca. Ziele przykładane miejscowo znieczula ból i można je stosować w postaci okładów na bolesne wrzody i czyraki.  Preparaty z żarnowca są silne i skuteczne w działaniu leczniczym, jednak ich przyjmowanie należy koniecznie  skonsultować z lekarzem.

W wielu krajach żarnowiec uważany jest za antidotum na jad żmii. Dawniej zebranym podczas pełni zielem okadzano miejsca nawiedzane przez zmory.  Liście i kwiaty żarnowca wykorzystuje się jako dodatek do piwa i afrodyzjak. Żarnowiec jest rośliną włóknodajną, niegdyś otrzymywano z niego mocne włókno do wyrobu worków i tkanin. Z jego łodyg wyplatano różne użytkowe przedmioty

Owoce żarnowca dojrzewają w sierpniu, są nimi strąki długości ok. 5 cm początkowo zielone, jedwabisto owłosione, później czerwono - brunatne. Stojąc w gorący letni dzień w pobliżu krzewów, można usłyszeć charakterystyczne trzaski. To odgłosy pękających strąków, które z dużą siłą wyrzucają nasiona. Nasiona są bardzo trwałe i mogą leżeć w ziemi nawet dziesiątki lat. Można je wysiewać w marcu i hodować własne krzewy pięknego żarnowca. Część nasion czasem przeleguje i wschodzi dopiero w następnym roku. Warto zainteresować się tym pozornie pospolitym, lecz przecież niezbyt często spotykanym w stanie dzikim rodzimym krzewem. Złote kwiaty pięknie harmonizują ze świeżą zielenią brzóz

Z wielką sympatią zatrzymuję się w lesie przy krzewach obsypanych złotem. Dbajmy wszyscy o pożyteczny i piękny żarnowiec, zwany także również szczodrzeńcem miotlastym, karniakiem, zajęczym grochem, mietlichą lub szczodrzykiem bo to ciekawy gatunek z polskiego lasu. Warto też mieć go w swoim ogródku zamiast pozornie mało kłopotliwych iglaków czy egzotycznych gatunków. Mówi się przecież, że ludzie kochają złoto, a żarnowiec ozłaca lasy i ogrody.

Leśniczy Jarek- lesniczy@erys.pl