Chirurdzy drzew. Odmieniec.

Koniec czerwca w życiu rodzinnym dzięciołów to także czas zmian. Młode lada chwila opuszczą swoje dotychczasowe mieszkania i wylecą w świat, który tak z zaciekawieniem obserwowały przez ostatnie tygodnie ze swoich dziupli. Pozostaną jeszcze pod opieką rodziców jakąś dłuższą chwile po czym wkroczą w dorosłe życie i założą własne rodziny.

Dziś pozostały nam do omówienia 3 ostatnie gatunki dzięciołów. Dwa spośród nich to naprawdę wielkie rzadkości a trzeci został stwierdzony w naszym kraju dopiero na początku lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku.  Mowa o dzięciole białogrzbietym, białoszyim i trójpalczastym.

…dactylus

Rodzina Picidae a więc dzięciołów posiada kilka cech wspólnych, które możemy wyodrębnić w zewnętrznej i wewnętrznej budowie ciała, czyli w budowie morfologicznej i anatomicznej. Są to ptaki o prostym mocnym dziobie, i długim, lepkim, zakończonym na wierzchołku zadziorami językiem. Może się on wysuwać nawet na odległość 15 cm, dzięki temu dzięcioły z łatwością penetrują korytarze wydrążone przez owady pod korą drzew. Chowanie tak długiego języka umożliwiają specjalnie pętlę pod fałdami luźnej skóry w okolicach szyi. Silny dziób dzięciołów jest wręcz stworzony do tej pracy, to idealnie wyspecjalizowane pod tym względem narzędzie, które się przecież nie tępi w porównaniu ze znanymi nam narzędziami do pracy w drewnie, np. dłutami. Prócz kucia w drewnie rolą dzioba jest również ścieranie kory i włókien drzewnych.

Widzieliście kiedyś jak pracuje młot pneumatyczny? Aż trudno zarejestrować ile uderzeń na sekundę wykonuje. Podczas odbijania wiertła przenoszone są jednak olbrzymie drgania na ciało operatora. Obecnie we wszelkiego tego typu urządzeniach, do których zaliczymy także pilarki czy wykaszarki, stosowane są specjalne systemy amortyzujące przenoszenie drgań na rękojeść a następnie na dłonie i ciało pracownika. Po wielu godzinach pracy niweluje to w znacznym stopniu nieprzyjemny efekt mrowienia rąk, który z czasem może doprowadzić do wielu chorób.

Porównajmy zatem te urządzenia z pracą, którą wykonuje dzięcioł. Zasada przecież jest ta sama. Dla przykładu dziób dzięcioła czarnego wykonuje aż 17 uderzeń na sekundę, to tempo 6-7 metrów na sekundę! Jak to się dzieje, że ptak nie popada w drgawki? Otóż odpowiedzialna jest za to specjalna budowa czaszki, która amortyzuje wszystkie uderzenia w trakcie kucia. W przeciwieństwie do innych ptaków przednia część czaszki dzięciołów połączona jest z dziobem za pośrednictwem bardzo silnych mięśni i wiązadeł stawu łączącego te dwa elementy. Dzięki temu podczas uderzeń drgania nie przenoszą się bezpośrednio na kostne elementy czaszki tylko są amortyzowane przez struktury stawu. Struktura kości czaszki przypomina w dodatku strukturę gąbczastą, a dodatkowo, by uszkodzeniu nie uległy naczynia krwionośne i nerwy gałki ocznej dzięcioł posiada trzecią powiekę, która zamykana jest na chwile przed uderzeniem. Chroni ona również przed dostaniem się drzazg z rozłupywanego drewna. Mózg również zabezpieczony jest przed skutkami wstrząsów, podczas kucia pozostaje w nieruchomej pozycji.

Kolejną cechą charakterystyczną dla tej rodziny jest specyficznie zbudowany ogon. Pokrywają go szpiczaste i sztywne sterówki o mocnych i elastycznych stosinach, które stanowią podporę podczas wspinania, kucia i poszukiwania pokarmu. Obserwując dzięcioły zwróćcie uwagę na unikalne zachowanie. Dzięcioł siadając na drzewie jednocześnie mocno dociska ogon do kory. Dzięki temu, że sterówki są sztywne ptaki uzyskują doskonały punkt podparcia, niezbędny np. podczas stabilizacji ciała w momencie kucia. Dla porównania sterówki u pozostałych ptaków są zazwyczaj zbudowane tak samo jak lotki, czyli posiadają taką samą elastyczność i zaokrąglone kształty, w dodatku są dużo bardziej podatne na ścieranie.

Jest jeszcze jedna cecha charakterystyczna dla tej rodziny. Dzięcioły posiadają silne nogi z czteremapalcami, z których dwa skierowane są w przód a pozostałe dwa w tyłu. Taka budowa stopy pozwala na wspinanie się po pionowych powierzchniach, ma też swoją specjalistyczną nazwę – zygodactylus! Same palce zakończone są zaś ostrymi pazurami. Jednak znalazł się wśród całej rodziny pewien odmieniec, który w przeciwieństwie do swoich kuzynów posiada nie dwa ale tylko jeden palec skierowany do tyłu. Od tego fenomenu pochodzi również nazwa gatunkowa – tridactylus! Mowa o dzięciole trójpalczastym (Picoides tridactylus).

Rozmiarami zbliżony do dzięcioła dużego nasz tridactylus ma jeszcze jedną cechę unikalną wśród dzięciołów. W żadnej szacie ani płci nie posiada w swoim upierzeniu koloru czerwonego. Jakby tego było mało samce charakteryzują się żółtą czapeczką, co jest również wyjątkowe i niepowtarzalne. W pozostałych barwach dominuje głównie czerń odznaczająca się na tle białego grzbietu i kreskowanego podbrzusza. Ogólnie dzięcioł trójpalczasty sprawia wrażenie bardzo ciemnego, nie tak jednolicie czarnego jak dzięcioł czarny, jednak z pewnością w tej klasyfikacji zająłby drugie miejsce.

Martwe czyli żywe!

Dzięcioł trójpalczasty to bardzo rzadki gatunek, sklasyfikowany jako bardzo nieliczny, związany głównie z lasami iglastymi, a zwłaszcza ze starymi borami świerkowymi. Jego największą populację stwierdzono na obszarach Puszczy Białowieskiej i Puszczy Augustowskiej. Występuje również w Karpatach, wszędzie tam, gdzie znajdzie odpowiednio stare i zamierające świerki, w których kuje dziuple oraz poszukuje swojego przysmaku – larw kornika drukarza.

Na podstawie badań stwierdzono, że ponad 80% dziupli lęgowych dzięcioły te wykuwają właśnie w świerkach. Spotykany bywa również w borach jodłowych czy lasach liściastych, głównie w łęgach i olsach, lecz to właśnie obecność martwych i obumierających świerków jest bezwzględnym warunkiem występowania tego dzięcioła. Martwe drewno ma dla tego dzięcioła zatem wyjątkowe znaczenie. Występowanie tridactylusa w lasach jest traktowana jako wskaźnik zachowania obumierających drzew a zatem i związanych z nimi organizmów. Taki gatunek nazywamy gatunkiem wskaźnikowym, a więc jego obecność jest równoznaczna z występowaniem innych grup zwierząt czy roślin. A martwe drzewa i rozkładające się drewno to ostoje i siedliska tysięcy leśnych organizmów: bakterii, grzybów, glonów, porostów, roślin naczyniowych, mięczaków, owadów, płazów, gadów, ptaków i drobnych ssaków.

Ocenia się, że dzięcioł trójpalczasty zasiedla te drzewostany, w których martwe drzewa stanowią przynajmniej 5% obszaru na powierzchni nie mniejszej niż 100 ha. Jak zatem widzicie jest to bardzo specyficzny gatunek, który, ze względu na swoje wymagania jak żaden inny dzięcioł jest do dnia dzisiejszego przedmiotem wielu debat między przyrodnikami a leśnikami. Obecnie w Lasach Państwowych bardzo dużą uwagę przykłada się do zostawiania drewna martwego i zamierających drzew do momentu ich naturalnej śmierci biologicznej. Dzięki temu zagwarantowane jest przetrwanie wielu organizmów, w tym również dzięcioła trójpalczastego.

Czy wiesz, że:

1. Martwe drewno to ogromny potencjałróżnorodności biologicznej. Im drzewo starsze tym więcej organizmów może je zasiedlić. Oceniono, że takie drzewa są ostoją dla ponad 100 gatunków kręgowców, około 1300 gatunków owadów, około 1500 gatunków grzybów oraz zasiedla je nieoceniona liczba mikroorganizmów;
2. Jednym z zadań współczesnego leśnictwa wielofunkcyjnego jestgospodarka martwą materią organiczną w lesie. Drewno martwych drzew jest ważnym elementem ekosystemu, wpływającym korzystnie na fizyczne, chemiczne i biologiczne właściwości gleby, a także stwarzającym dobre warunki do rozwoju wielu organizmów. Większość zagrożonych i ginących gatunków leśnej fauny związana jest, przynajmniej w części swojego cyklu życiowego, ze starymi drzewami w różnym stanie fizjologicznym oraz drzewami dziuplastymi i pniakami. W celu zachowania różnorodności biologicznej drzewa takie pozostawianie są w lesie jako tzw. drzewa biocenotyczne, do ich biologicznej śmierci i naturalnego rozkładu;
3. „Martwe drzewo jest bardziej żywe, niż wtedy gdy rosło, tętni bowiem życiem zasiedlających je organizmów”;
4. Prócz dzięcioła trójpalczastego gatunkami najbardziej związanymi ze starymi, zamierającymi drzewami są dzięcioł białogrzbiety oraz dzięcioł średni. Preferują one rozległe stare (ponad 120 letnie) lasy liściaste. Wszystkie te 3 gatunki moglibyśmy zaliczyć do gatunków wskaźnikowych, świadczących o różnorodności biologicznej danego siedliska;
5. Dzięcioł trójpalczasty zakłada dziuple zazwyczaj dość nisko, na wysokości kilku metrów nad ziemią, choć nie raz odnotowano przypadki gniazdowania na wysokości poniżej 2 metrów. To również najpóźniej przystępujący do lęgów dzięcioł. Składanie jaj rozpoczyna się w maju, a młode dzięcioły opuszczają dziuple nawet na początku licpa;
6. Dzięcioł trójpalczasty to wyjątkowo skryty gatunek, bardzo trudny do wykrycia. Rzadko niepokoi się obecnością obserwatora, zatem nie podrywa się do lotu na widok człowieka, nie zdradzając tym samym swojej obecności. W dodatku podczas żerowania stuka cicho zatem trudno go również zlokalizować;
7. Charakterystycznymi śladami żerowania dzięcioła trójpalczastego są widoczne na obumierających świerkach, na wysokości 6-8 metrów, świeżo odbite niewielkie fragmenty wierzchniej warstwy kory. Takie 1-3 cm łatki nadają temu żerowisku specyficzny, mozaikowaty wygląd;
8. Specyficzna struktura budowy czaszki dzięciołów, odpornej na wstrząsy, zainspirowała naukowców do projektowania nowych typów kasków ochronnych!

Rafał

rafal@erys.pl