Chirurdzy drzew. Duży, średni… dzięciołek

Rozmiar ma znaczenie!

Często w systematyce bywa tak, że nazwy gatunkowe nawiązują do jakichś charakterystycznych cech gatunku. Mogą być one związane z dominującą barwą w upierzeniu, charakterystycznym zachowaniem lub budową ciała, np. długimi nogami czy dziobem. Mogą odnosić się też po prostu do wielkości. Wśród naszych 10 gatunków dzięciołów 3 z nich sklasyfikowane zostały właśnie w ten sposób. Najważniejszą cechą jest rozmiar. Zarówno w łacinie jak i międzynarodowych tłumaczeniach możemy doszukać się wątku rozmiarowego. Major, czyli duży, medius, czyli średni oraz minor, czyli mały to określenia naszych trzech muszkieterów. Jeśli dodamy do tego pierwszy człon nazwy rodzajowej Dendrocopos, otrzymamy gotowy przepis na nazwy gatunkowe. Z przetłumaczeniem nie byłoby żadnego problemu, gdyby nie najmniejszy przedstawiciel rodziny. Podążając tropem dzięcioła dużego i dzięcioła średniego logicznie wydawałoby się nazwać najmniejszego dzięcioła, zgodnie z łacińskim określeniem,  dzięciołem mniejszym. Jednakże tak się nie stało. W zamian wyszedł nam nieco zdrobniale potraktowany… dzięciołek. Pomimo braku konsekwencji mnie się podoba i zgodzicie się, że brzmi to bardziej przyjaźnie i swojsko. Tym samym dzięciołek jest jedynym po krętogłowie dzięciołem z jednoczłonową polską nazwą.

A jak to bywa w praktyce. Jeśli brać pod uwagę sam rozmiar to na pierwszy ogień bezbłędnie rozpoznamy dzięciołka. Wielkość 16 cm czyni go najmniejszym spośród całej rodziny i naprawdę widać to gołym okiem. Pamiętacie naszego olbrzyma – dzięcioła czarnego? Jest trzykrotnie większy od dzięciołka. Natomiast porównując malucha z dzięciołem dużym czy średnim różnica jest mniej spektakularna ale również wyraźna. Dzięcioł średni występuje w długościach od 21-22 cm, natomiast większy dzięcioł duży produkowany jest w rozmiarach od 23 do 26 cm.

Trzy punkty odniesienia

Dla kogoś zupełnie nie rozeznanego w temacie wszystkie trzy gatunki wyglądają zapewnie identycznie. To tak, jakby ktoś kazał mi rozpoznawać mrówki. Z pewnością da się to zrobić i specjaliści czynią to bezbłędnie. Jednak dla mnie wszystkie wyglądają tak samo, gdyż zupełnie się na nich nie znam. Mimo iż przecież widzę je codziennie, nie zastawiam się nad faktem który to gatunek właśnie gryzie mnie w nogę bądź w stopę. Na szczęcie z dzięciołami jest dużo prościej. Oto kilka prostych wskazówek terenowych na co powinniśmy zwracać uwagę chcąc rozpoznać gatunek i płeć dzięciołów.

Nasz wzrok w pierwszej kolejności powinniśmy skierować na głowę. Jedną z najbardziej rozpoznawalnych cech dzięciołów, po której często możemy na wstępie rozpoznać gatunek i płeć jest czerwona czapeczka. W przypadku naszej trójcy to również cecha diagnostyczna. Samce posiadają ją zawsze, natomiast w przypadku samic głowa może być jednolicie czarna. Zapamiętajmy zatem od razu, że jeśli dzięcioł nie ma na głowie nic czerwonego to mamy do czynienia z samicą. Jest jednak jeden wyjątek, gdyż jak to w życiu bywa zawsze są jakieś wyjątki, prawda? Z omawianych dzisiaj dzięciołów samica dzięcioła średniego ma czerwoną czapeczkę, jednak o barwie mniej intensywnej. U dzięcioła dużego i dzięciołka wierzch głowy samic jest jednolicie czarny. Drugą cechą dotyczą czerwonej czapeczki jest jej wielkość i rozmieszczenie. U dzięcioła dużego ogranicza się ona tylko do niewielkiej plamy z tyłu głowy, na potylicy, natomiast u dzięcioła średniego i dzięciołka zakrywa cały wierzch głowy. Dobrą cechą odróżniającą te dwa ostatnie jest czarny pasek ograniczający czapeczkę po bokach u dzięciołka. Średni takiego paska nie posiada.

Ponieważ czerwone elementy upierzenia najbardziej rzucają się nam w oczy drugą częścią ciała, na którą powinniśmy zwrócić uwagę będzie podbrzusze, a właściwie podogonie. I ta sama zasada, jeśli nie widzimy czerwieni na brzuchu to mamy do czynienia z dzięciołkiem. Jeśli jest ona jasna, wręcz różowawa i rozmyta to będzie dzięcioł średni, a jeśli jest intensywnie czerwona, wyraźnie odgraniczona od reszty białego brzucha  to będzie to dzięcioł duży. Jeśli mimo to będziemy mieć trudność w rozpoznaniu intensywności czerwieni, na pomoc przychodzi cecha dodatkowa – kreskowanie brzucha. Właścicielem ciemnych kresek po bokach jest dzięcioł średni, u dzięcioła dużego absolutnie tego brak. Z całego mojego wykładu warto jeszcze zapamiętać, że dzięciołek jest jedynym spośród dzięciołów pstrych, który nie posiada absolutnie nic czerwonego na podbrzuszu, zarówno u samca jak i samicy.

Jak widzicie tylko na podstawie tych dwóch cech jesteśmy w stanie rozróżnić wszystkie 3 gatunki a nawet ich płeć. Oczywiście jeśli dodamy do tego cechę rozmiaru, wszystko powinno stać się prostsze. Jeśli nadal nie jesteśmy jednak pewni, zwłaszcza dzięcioła dużego i średniego proponuje Wam ostatnią, trzecią cechę. Lornetki w dłoń, gdyż patrzymy ponownie na głowę, jednak teraz na jej boczną stronę, czyli polik. Zobaczymy tam charakterystyczny dla dzięciołów wzór tworzony przez czarne pasy. W przypadku dzięcioła dużego wzór ten jest zamknięty, wyodrębniając jasny policzek. Inaczej jest u dzięcioła średniego. Czarny wąs nie sięga dzioba, tworząc jedną przerwę, analogicznie jak z drugiej strony, gdzie czarny pas nie zamyka polika, tworząc drugą białą przerwę. Ot, cała filozofia. Myślę, że teraz rozpoznawanie tych trzech gatunków przyjdzie Wam z dużą łatwością.

I tak wszystko zależy od dzioba

Co dzięcioły jedzą na śniadanie? Otóż podobnie jak ich poprzednicy nasza trójka wielkościowo zróżnicowanych bohaterów odżywia się głównie owadami. Sekret ich specjalizacji tkwi jednak w budowie i wielkości dzioba. Gatunki posiadające mocno skonstruowane dzioby, jak poznane wcześniej dzięcioły czarne, mogą kuć w poszukiwaniu owadów praktycznie w każdym drewnie, bardzo twardym jak i oczywiście miękkim. Wszechstronny jest pod tym względem również dzięcioł duży. Nie ma on oczywiście tak potężnego dzioba jak jego czarny kuzyn, ale jego dziób stanowi naprawdę solidną konstrukcję. Dzięki temu może poszukiwać pokarmu i wykuwać dziuple w zupełnie zdrowym, niespróchnianym twardym drewnie dębów, buków, grabów czy akacji. Jednak, kiedy tylko ma możliwość woli oczywiście nie przemęczając się zbytnio, wykuć sobie lokum w czymś miękkim, np. w olszy, jesionie czy osice.

Inaczej jest w przypadku dzięcioła średniego. Ma on dużo słabszy dziób, a zatem nie kwapi się również do kucia w twardym drewnie. Zainteresowany jest wyłącznie spróchniałymi starymi drzewami bądź nawet drzewami już martwymi, w których kucie w poszukiwaniu pożywienia czy wykucie dziupli nie będzie stanowić przeszkody. Jak się domyślacie, najmniejszy dzięciołek, o najdelikatniejszym dziobie, nie kuje w poszukiwaniu pokarmu prawie wcale, nawet w zmurszałym drewnie. Kucie sprowadza się tylko to budowy dziupli. Do tego celu wybiera tylko miękkie, spróchniałe drewno.

Wiemy już zatem kto w czym kuje. Pora zatem na jadłospis. Ponieważ dzięcioł duży kuje we wszystkim zatem jego spektrum pokarmowe będzie największe i bynajmniej nie ograniczone tylko do tego co znajdzie pod korą. To wyjątkowy pod tym względem gatunek, nie specjalizujący się w czymś konkretnie, po prostu się dostosowuje i zjada co ma pod ręką. O takim gatunku mówimy że ma szerokie spektrum pokarmowe. Prócz owadów żyjących pod korą może zjadać również mrówki, jak i całe mnóstwo owadów żerujących na liściach, np. gąsienice. Niestety to również niebywały rozbójnik, który potrafi wyjadać pisklęta mniejszych ptaków. Na szczęście nie czyni tego często. Znane są jednak przypadki rozkucia bądź wykucia w budkach lęgowych otworów przez które dzięcioły wyjadały małe sikory, muchołówki i inne ptaki. Dużą rolę w jego diecie, zwłaszcza zimą, odgrywają różne nasiona. Dzięcioły te uwielbiają orzechy, nasiona buków, sosen i świerków a nawet drobne owoce. Bardzo często w lesie czy w ogrodach możemy zaobserwować kuźnie, czyli miejsca do których dzięcioły znoszą pestki i szyszki, by wydobyć z nich nasiona. Klinują je wówczas w spękaniach i zagłębieniach kory a następnie dziobem rozłupują i wyjadają pożywne nasiona. Takie miejsca dość łatwo zauważyć można z daleka nie tylko po wystających z kory szyszkachale po usypanych stosach łupin pod drzewem. Dzięcioł duży to również jedyny dzięcioł, który może zawitać do naszych karmników, posilając się, na podobieństwo sikor, słoniną.

W przypadku pozostałych dwóch gatunków, które nie mają tak silnych dziobów, głównym pokarmem są owady zbierane z powierzchni kory i liści. Dzięcioł średni i dzięciołek rzadko bowiem kują w poszukiwaniu pokarmu. Zimą, podobnie jak dzięcioł duży, ich przysmakiem są nasiona różnych drzew iglastych.

A skoro mowa o jedzeniu, muszę się Wam przyznać, że naprawdę zgłodniałem. Zatem do usłyszenia w kolejnej odsłonie „Chirurgów drzew” i pamiętajcie o konkursie! A ja już zmykam zostawiając Was jeszcze z porcją ciekawostek o naszych dzięciołach.

Rafał

rafal@erys.pl

Fot. Antoni Kasprzak (tytułowe - dzięcioł duży, od lewej, dzięcioł duży, dzięcioł średni, dzięciołek samiec, dzięciołek samica z młodym).

Czy wiesz, że:

1. Obrączkowanie drzew to nakłuwanie przez dzięcioły kory drzewa aż do żywej tkanki. Zjawisko to obserwowane jest głównie w przypadku dzięcioła dużego i średniego. Wykuwanie kilku lub kilkunastu małych otworów obok siebie w korze wokół pnia ma na celu spowodowanie wycieku słodkiego soku, bogatego nie tylko w cukry ale i inne substancje odżywcze. Spijanie takiego soku to dość niezwykłe uzupełnienie diety, szczególnie często obserwowane na wiosnę. Ptaki odwiedzają takie miejsca wiele razy. Gdy otwory się zasklepią udrażniają odwiert, by zachować płynność. Do takich miejsc przylatują również chętnie owady, które stanowią dodatkowy przysmak dla skrzydlatych właścicieli takiej słodkiej pasieki. Dzięcioły najczęściej zakładają obrączki na sosny, brzozy, lipy, dęby i klony;
2. Dzięki wykuwaniu co roku nowych dziupli dzięcioły duże są niezwykle ważne dla przetrwania leśnej awifauny. Dziuple o średnicy otworu wlotowego 5-6 cm i głębokości do 30 cm są w kolejnych latach miejscem gniazdowania wielu ptaków śpiewających, w tym licznych sikor, muchołówek czy kowalików;
3. Często zdarza się, że dzięcioł duży wyrządza lokalne szkody w budownictwie. Dotyczy to zwłaszcza domów ocieplanych od zewnątrz styropianem a zlokalizowanych w pobliżu lasu. Niedoświadczone ptaki poszukują w nich owadów. Nie jest to jedyna miejska aktywność tego gatunku. W parkach miejskich obserwowano dzięcioły duże bębniące w uliczne lampy i innego tego typu metalowe konstrukcje. To terytorialne zachowanie samców, które bębnieniem potwierdzają zajęte terytorium lęgowe. A bez wątpienia bębnienie w metalowe konstrukcje jest donośniejsze niż w suchy pień drzewa;
4. Bardzo nietypowym zachowaniem wśród dzięciołów jest siadanie w poprzek gałęzi, podobnie jak czynią to ptaki wróblowate. Taka poza charakterystyczna jest dla dzięcioła średniego;
5. Wykuwaniem dziupli w przypadku dzięcioła dużego, średniego i dzięciołka zajmuje się głównie samiec;
6. Dzięciołek jest gatunkiem monogamicznym, pary łączą się na całe lata i są niezwykle przywiązane do swoich rewirów lęgowych;
7. Najliczniejszym gatunkiem dzięcioła w naszych lasach jest dzięcioł duży. Spotykany jest praktycznie wszędzie. Podczas spacerów po lasach, parkach, a nawet sadach i ogrodach to właśnie tego dzięcioła z dużym prawdopodobieństwem będziemy obserwowali;
8. Dzięcioł średni jest gatunkiem coraz rzadszym, związanym głównie ze starymi lasami liściastymi, starymi dębami, grabami i wiązami. Szczególne znaczenie mają dla niego spróchniałe drzewa i martwe drewno, w których wykuwa dziuple. Dlatego traktowany jest jako wskaźnik zachowania naturalności lasów, np. w Puszczy Białowieskiej.