Sanitariusz lasu w lśniącym pancerzu
Z końcem lata, kiedy powoli ustaje wakacyjny ruch, w lesie można obserwować żuki, leśne chrząszcze. Nadchodząca jesień to dla nich najważniejsza pora roku.
Spacerując po leśnych ścieżkach często nie zdajemy sobie sprawy, że pod nogami toczy się życie małych organizmów. Gdy się zatrzymamy z pewnością ujrzymy wśród leśnego runa metaliczne pancerzyki, połyskujące w słońcu barwami zieleni, błękitu i czerni. Te niezgrabnie, wręcz ospale poruszające się chrząszcze to żuki.
W polskich lasach występuje sześć gatunków chrząszczy należących do żukowatych. Łacińska nazwa Geotrupidae dosłownie oznacza „te, co drążą ziemię". Działając w podziemiach żuki odgrywają bardzo ważną rolę w obiegu materii w ekosystemach leśnych. Należą, bowiem do gatunków koprofagicznych, czyli odżywiających się odchodami zwierząt, dlatego potocznie zwane są gnojarzami. To dzięki nim odchody i zawarte w nich drobnoustroje ulegają w środowisku naturalnym rozkładowi.
Kopiąc głębokie podziemne tunele pod odchodami wciągają ich część i upychają w bocznych korytarzach. W ten sposób przechowują nadmiar pożywienia dla siebie i larw. Swoją pracą przyczyniają się do nawożenia, użyźnienia i spulchnienia gleby, poprawiając jej jakość i strukturę.
Larwy żuka leśnego zamiast odchodów spożywają butwiejące liście, igliwie, mchy, a nawet korę drzew. Żuki na 1 ha lasu zakopują nawet do 700 kg suchej masy butwiny!
Wydrążone tunele zwiększają również przewiewność i przesiąkliwość podłoża. Pod tym względem ich funkcja jest podobna do roli jaką spełniają dżdżownice.
Pokarm dorosłych chrząszczy oprócz odchodów zwierząt i butwiejących liści uzupełniają owocniki grzybów kapeluszowych. Podczas żeru część zarodników grzybów przylepia się do żuka, który w ten sposób przyczynia się do rozprzestrzeniania grzybni.
Żuki możemy rozpoznać po ich budowie – dość krępej, zwartej sylwetce o długości ciała ok. 20 mm i charakterystycznych czułkach, zakończonych wachlarzowatą buławką. Uwagę przyciągają przede wszystkim ich błyszczące pokrywy skrzydłowe, w kolorach zieleni, błękitu oraz czerni. Dzięki temu są dobrze widoczne i wyróżniają się wśród leśnej ściółki. Zamieszkują różne typy lasów, ale preferują suchsze tereny, warunkiem ich występowania jest obecność naturalnego nawozu.
Czy wiesz, że:
żukowate należą do nadrodziny Scarabaeoidea (żukokształtne), do której w Polsce zalicza się ok. 180 gatunków. Prócz żukowatych są to: jelonkowate (Lucanidae), modzelatkowate (Trogidae) oraz poświętnikowate (Scarabaeidae);
już niedługo znaczenie żuka leśnego może znacząco wzrosnąć, ponieważ może być przydatny w biomonitoringu środowiska leśnego i wykorzystany do jego oceny. Wykazano, że skażenie środowiska wywiera wpływ na rozmiary osobnicze tego gatunku.
Najliczniejszym z nich jest żuk leśny (Geotrupes stercorosus), największym żuk gnojowy (Geotrupes stercorarius), którego pokrywy skrzydłowe mają czarny odcień a jedynie brzegi są niebieskawe. Rzadziej można spotkać żuka wiosennego (Geotrupes vernalis) czy niezwykle efektownego i okazałego bycznika (Typhoeus typhoeus). Z jego przedplecza wystają efektowne „rogi" – dwa duże po bokach i jeden mniejszy pośrodku. To wyjątek, gdyż pancerzyki pozostałych żuków nie posiadają takich wypustek.
Żuki z rodziny Geotrupidae wykazują dużą troskę o potomstwo. Ich zachowanie jest jednym z bardziej rozpoznawalnych i interesujących zjawisk w świecie owadów. Chrząszcze składają jaja do tzw. zlepków lęgowych, które umieszczają w wykopanych wcześniej podziemnych korytarzach, zakończonych komorą gniazdową. Nie było by w tym nic dziwnego, gdyby nie to, że zlepki te mają kształt sferyczny – są idealną kulą utworzoną z nawozu. Następnie toczą je uparcie przed sobą, aż wepchną do wykopanego wcześniej w ziemi tunelu i zakopią. W starożytnym Egipcie toczącego kule odchodów skarabeusza uznawano za świętego owada i wcielenie boga Chapri, symbolizującego wskrzeszenie. Kula nawozu stała się symbolem wędrówki słońca po niebie, niosącym w sobie nowe życie. Podobiznę skarabeusza możemy odnaleźć zarówno w elementach architektonicznych, jak i w ozdobach, np. amuletach noszonych przez Egipcjan. Choć krajowe żuki nie są świętym symbolem aktu narodzin, to nie zmienia to faktu, że te ospale poruszające się w runie leśnym owady to boscy leśni sprzymierzeńcy.
Tajemnice zwierząt można odkryć w cyklu „Wierzę w leśne zwierzę".
Samica żuka gnojowego wraz z samcem przygotowuje gniazdo jesienią. Wpierw drąży pionowy korytarz o długość ok. 50 cm, następnie rozbudowuje go o liczne boczne odgałęzienia. Każdy z korytarzy bocznych ma ok. 20 cm i zakończony jest komorą gniazdową. To do niej zostaje złożone jedno jajo. Wolne przestrzenie tuneli chrząszcze wypełniają odchodami. Po blisko trzech latach na powierzchnię wychodzą młode żuki. Żuk wiosenny buduje tylko jedną właściwą, pionową komorę gniazdową. Natomiast korytarze boczne służą jemu jako spiżarnia dla larw. Najbardziej wyróżnia się pod tym względem bycznik – jego podziemne chodniki dochodzą do głębokości 1,5 m!
