Powiększono wielkopolską Białowieżę

Czeszewski Las powstał z połączenia dawnych rezerwatów Lutynia i Czeszewo oraz terenu znajdującego się pomiędzy nimi. Choć założono go stosunkowo niedawno, gdyż 2004 r., to kryje w sobie niezwykłą historię.

Objęty ochroną teren położony jest na lewym brzegu Warty, na obszarze podlegającym jej bezpośrednim wylewom. Jednocześnie od południa otacza go ujściowy odcinek rzeki Lutyni. Historia rezerwatu sięga początku XX wieku.

W 1907 r. staraniem Franciszka Pfuhla został utworzony pierwszy w Wielkopolsce rezerwat przyrody, chroniący najstarsze i najcenniejsze przyrodniczo fragmenty Uroczyska Warta. Wprawdzie obejmował jedynie 0,75 ha, a po zakończeniu I wojny światowej został bardzo przetrzebiony. Jego istnienie świadczy, że ochrona przyrody nie była obca leśnikom już na początku ubiegłego stulecia.

Dzięki powołaniu rezerwatu Lasy Czeszewskie zachowały swoje niepowtarzalne wartości. Ich piękno wielokrotnie opisywali między innymi Konstanty Stocki, Adam Wodziczko oraz Jan Sokołowski.

Rezerwat w nowych, poszerzonych granicach został ustanowiony 8 czerwca 2021 r. i  obejmuje około 540 hektarów.

W okresie międzywojennym, prawdopodobnie tuż przed 1939 r., zaplanowano utworzenie trzech rezerwatów obejmujących lasy położone nad Wartą, po północno-wschodniej stronie uroczyska. Niestety po II wojnie światowej przez 14 lat nie kontynuowano ochrony na tym obszarze.

Po 1945 r. powrócono także do pomysłu wybudowania wału ochronnego, który miał odciąć las od corocznych życiodajnych wylewów rzeki (przed 1939 r. przyrodnicy i leśnicy, głównie prof. Jan Sokołowski, zapobiegli powstaniu wału). Na szczęście plany takie po raz kolejny zostały zablokowane.

Idee ochrony powróciły dopiero w 1959 r., kiedy odrębnymi zarządzeniami Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego w sprawie uznania za rezerwat przyrody powołano dwa rezerwaty: Czeszewo oraz Lutynia. Pierwszy z nich obejmował 26 ha lasu bliżej Warty, drugi liczył 47 ha i był usytuowany w południowej części uroczyska nad Lutynią. W 2004 r. po połączeniu rezerwatów oraz dołączeniu terenu ich dzielącego miejsce to nazwano Czeszewski Las.

Wniosek o utworzenie rezerwatu był elementem szerszej koncepcji skutecznej ochrony, a także udostępnienia i wykorzystania do edukacji ekologicznej całego obszaru Uroczyska Warta. W ramach tych działań w latach 2004–2011 powstał szereg budowli hydrotechnicznych doprowadzających i zatrzymujących wodę w starorzeczach, w tym trzy progi gabionowe na rzece Lutyni.

W 2008 r. utworzono Ośrodek Edukacji Leśnej, którego głównym zadaniem jest popularyzacja wiedzy na temat niezwykle cennego obszaru w widłach rzeki Warty i Lutyni. Przeprowadzona w ostatnich latach na potrzeby planu ochrony Żerkowsko-Czeszewskiego Parku Krajobrazowego inwentaryzacja przyrodnicza potwierdziła, że również zachodnia część Uroczyska Warta zasługuje na objęcie ochroną rezerwatową. Niezwykle ważne dla zachowania kompleksu łęgów i starorzeczy jest włączenie do obszaru chronionego odcinka rzeki Lutyni przy jej ujściu do Warty. Zmiany klimatyczne (długotrwałe susze, brak naturalnych zalewów) powodują, że Lutynia jest obecnie najważniejszym źródłem zasilania tych terenów wodą.

Opisywany obszar jest typową równiną terasy rzecznej, zbudowaną z mad rzecznych, tylko miejscami przechodzących w płaty piaszczyste, gliniaste i pylaste utwory polodowcowe. Żyzne gleby tego typu powstają w dolinach rzecznych podczas okresowych zalewów wodami powodziowymi, osadzającymi na powierzchni gleby warstwy namułów.

Oprócz tych charakterystycznych gleb, wpływających na bogactwo świata roślinnego uroczyska, niewątpliwie największe oddziaływanie na las mają obecne na tym terenie starorzecza. Ponieważ w końcu XIX wieku Warta została uregulowana – przede wszystkim w celu ułatwienia żeglugi – pozostałe we wnętrzu lasu meandry odcięto od głównego koryta rzeki, tworząc urokliwe jeziorka.

W czasie wiosennych roztopów i wezbrań Warty i Lutyni zbiorniki te napełniały się wodą i stanowiły naturalny rezerwuar nawadniający okoliczne drzewostany przez następne miesiące. Starorzeczy utrzymujących wodę cały rok jest osiem – kilka mniejszych w najbardziej upalne lata wysycha. Wszystkie mają swoje charakterystyczne, lokalne nazwy (Łojewo, Szaniec, Musiółka, Wielka Starucha czy Zaskrzęcie), nadane przez okoliczną ludność, korzystającą z bogactw tutejszych lasów i wód.

Naturalne, stale napełnione wodą zbiorniki wpływają na obecność charakterystycznych dla terenów podmokłych zbiorowisk roślinnych. Oprócz typowo leśnych zbiorowisk, takich jak łęgi jesionowo-wiązowe, wierzbowe, olszowo-jesionowe czy topolowe, a także grądy, wikliny i łozy spotykamy w rezerwacie i jego sąsiedztwie szuwary oraz łąki selernicowe, trzcinniczyska oraz zbiorowiska wolfii bezkorzeniowej.

Obecnie na terenie Uroczyska Warta prowadzona jest aktywna ochrona starorzeczy i terenów podmokłych. Nadleśnictwo Jarocin, zdając sobie sprawę z tego, jak ważna jest obecność wody dla zachowania niepowtarzalnych walorów Lasów Czeszewskich, prowadzi tutaj od 2002 r. program małej retencji. Polega on na budowie urządzeń piętrzących, rowów oraz zastawek, które mają na celu zatrzymanie wody w lesie. Specjalnie skonstruowane zastawki klapowe pozwalają na zasilenie starorzeczy wiosennymi wezbraniami Warty i Lutyni, a następnie zapobiegają jej odpływowi do koryt rzek.

Podjęcie takich działań było konieczne, gdyż po wybudowaniu na Warcie zbiornika retencyjnego w Jeziorsku zaobserwowano znaczny deficyt wody w uroczysku. Wiosenne wezbrania i wylewy Warty stały się coraz rzadsze, a letnie niskie stany wód w rzekach powodują, że wiele starorzeczy zaczęło wysychać. Dalszym objawem deficytu wilgoci w glebie było pogorszenie się zdrowotności drzewostanów, aż do masowego zamierania potężnych dębów, jesionów i innych charakterystycznych dla łęgów gatunków drzew. Badania prowadzone w rezerwacie wykazały grądowienie siedlisk, czyli wkraczanie na siedliska łęgów gatunków typowych dla bardziej suchych grądów.

Flora opisywanego obszaru jest bardzo bogata i obejmuje ponad 680 gatunków roślin naczyniowych. Jest ona typowa dla kompleksów leśnych we wnętrzu naturalnej doliny wielkiej rzeki i obejmuje zarówno gatunki leśne, jak i błotno-aluwialne. Na terenie uroczyska licznie występują bobry i wydry. Jednak największym bogactwem Lasów Czeszewskich są ptaki.

Liczące prawie 200 lat pomnikowe jesiony i dęby są idealnym miejscem do życia dla dzięciołów – bytuje ich aż siedem gatunków, a dzięcioł średni tworzy tu najliczniejszą populację w Wielkopolsce i jedną z najliczniejszych w Europie. Obecność dzięciołów jako gatunków zwornikowych (których wpływ na biocenozę lub ekosystem jest o wiele większy, niż można by oczekiwać na podstawie liczebności), decyduje o występowaniu na tym terenie kilku par gołębi siniaków, które gniazdują w dziuplach wykutych przez dzięcioła czarnego.

Z innych rzadkich ptaków gniazdujących w widłach Warty i Lutyni należy wymienić bielika, żurawia i przelatujące bociany czarne. Obszar ten znany jest również z występowania wielu gatunków chronionych i rzadkich owadów, związanych z obecnością w uroczysku starych, grubych i spróchniałych drzew. Do najważniejszych gatunków zaliczamy jelonka rogacza, kozioroga dębosza, pachnicę dębową, łucznika oraz rzemlika wiązowca. Występujące tutaj motyle – rusałka żałobnik i mieniak tęczowiec – zostały umieszczone na czerwonej liście zwierząt Polski.

Turystów i zapalonych przyrodników leśnicy zachęcają do odwiedzenia tego pięknego terenu i skorzystania ze zorganizowanej przez Nadleśnictwo Jarocin infrastruktury turystycznej: Ośrodka Edukacji Leśnej w Czeszewie, przeprawy promowej „Nikodem” na rzece Warcie, ścieżek edukacyjnych i wiaty turystycznej.