Od szyszki do sadzonki. Regionalny Bank Genów

Praca w Regionalnym Banku Genów (RBG) działającym przy Nadleśnictwie Grotniki wre. To tutaj każde drzewo posadzone w łódzkiej dyrekcji rozpoczyna swoją drogę... od szyszki.

Dlatego po zbiorze szyszek drzew iglastych - jodły, modrzewia, świerka i sosny - są one dostarczane przez nadleśnictwa do RBG, gdzie poddawane są procesowi wyłuszczenia (wydobycia nasiona z szyszek), którego ostatecznym produktem są nasiona, służące następnie do wyhodowania dobrej jakości sadzonek wykorzystywanych do odnowienia lasu.

Bezpośrednio po dostarczeniu do RBG szyszki poddawane są procesowi czyszczenia, w trakcie którego usuwa się pozostałości igliwia i inne zanieczyszczenia pozostałe po zbiorze szyszek (najczęściej są to kawałki gałązek, igliwie, niewykształcone lub uszkodzone szyszki).

Po oczyszczeniu szyszki składowane są w specjalnych metalowych skrzyniach zapewniających właściwy przepływ powietrza, co zapobiega pleśnieniu szyszek, gdy czekają na właściwy proces wyłuszczenia. Pojemniki te przechowywane są w przewiewnym miejscu (wiacie), gdzie podsychają w sposób naturalny. Każda partia szyszek przechowywana jest oddzielnie, ponieważ wymaga tego obowiązek oddzielnego ewidencjonowania nasion w zależności od pochodzenia (nie można zmieszać ze sobą szyszek zebranych w innych fragmentach lasu, a tym bardziej w różnych nadleśnictwach).

Po wstępnym podsuszeniu szyszki poddawane są obróbce termicznej w szafie łuszczarskiej. Jest to specjalne urządzenie, w którym mamy możliwość regulacji zarówno temperatury jak i wilgotności. Szyszki podgrzewa się do temperatury ok. 40°C, jednocześnie obniżając wilgotność do ok. 12%. Po ok. 2 dobach szyszki otwierają się (rozchylają się łuski nasienne), dzięki czemu ukryte w nich nasiona mogą swobodnie z nich wypaść. Niektóre gatunki np. modrzew wymagają kilkukrotnego cyklu podsuszania, inne rozsypują się naturalnie tj. jodła, której szyszki rozpadają się, pozostawiając tylko trzpień. Po wyjęciu z szafy łuszczarskiej szyszki trafiają do bębna łuszczarskiego, który, obracając się podobnie jak betoniarka, ułatwia wysypanie się nasion z szyszek. Po oddzieleniu nasion od szyszek nasiona poddaje się procesowi odskrzydlenia.

Nasiona drzew iglastych natura wyposażyła w skrzydełko, które w warunkach naturalnych pozwala na przemieszczanie nasion pod wpływem wiatru. W warunkach produkcji szkółkarskiej skrzydełka są niepotrzebne, ponieważ wysiew nasion odbywa się sztucznie (ręcznie lub mechanicznie) w przygotowane miejsca na szkółce leśnej. Dlatego też w specjalnej maszynie nasiona pozbawia się skrzydełek w sposób mechaniczny.

Po usunięciu skrzydełek nasiona oczyszcza się na sitach o różnej grubości oczek, a następnie oddziela się nasiona w pełni dojrzałe od tych niewykształconych (tzw. płonnych) powietrzem w separatorze powietrznym. Końcowym etapem wyłuszczenia jest podsuszanie nasion do odpowiedniego poziomu wilgotności, zapakowanie w ich woreczki foliowe i złożenie w komorze chłodniczej, gdzie w temperaturze ujemnej czekają na wydanie na szkółkę celem wysiewu.

W ostatnim sezonie 2019/2020 r. dostarczono do Regionalnego Banku Genów w Grotnikach ok. 30 000 kg szyszek, w tym: 24 kg jodły, 1024 kg modrzewia, 28 916 kg sosny. Z dostarczonych szyszek po wyłuszczeniu zostanie ok. 500 kg nasion sosny, ok. 2 kg nasion w przypadku jodły, ok. 35 kg nasion w przypadku modrzewia. Te nasiona posłużą do wyhodowania ok. 25 mln sadzonek sosny, ok. 6,6 tys. sadzonek jodły, ok. 700 tys. sadzonek modrzewia!

Regionalny Bank Genów, oprócz wyłuszczania szyszek, zajmuje się również przechowywaniem i stratyfikacją nasion buka i jodły. Stratyfikacja jest procesem przysposabiającym nasiona do kiełkowania. Nasiona wielu gatunków roślin, w tym m.in. wcześniej wymienionych, po zbiorze znajdują się w stanie spoczynku, przez co nie są zdolne do kiełkowania bezpośrednio po zbiorze. Żeby nasiona mogły kiełkować, ich spoczynek musi zostać przerwany. Zabieg ten polega na traktowaniu nasion odpowiednią temperaturą przy zachowaniu dużej wilgotności powietrza i zapewnieniu prawidłowej wymiany gazowej. W Grotnikach stratyfikacja nasion prowadzona jest bez podłoża w temperaturze 3-5 °C przy wilgotności na poziomie ok. 30% przez okres około 3-4 miesiące.
Jesienią 2019 roku dostarczono do RBG 500 kg nasion buka do przechowania (po podsuszeniu 379 kg nasion). Natomiast w bieżącym roku przysposobiono już łącznie ok. 153 kg nasion (17 kg jodły, 136 kg buka).
Tak przygotowane nasiona są wysiewane wiosną w szkółkach leśnych nadleśnictw, z których wyrastają najpierw siewki, a następnie sadzonki drzewek.

W najbliższym czasie planowana jest również termoterapia żołędzi. Zabieg ten pozwala na usunięcie z powierzchni żołędzi zarodników grzybów pasożytniczych, które powodują ich zamieranie.

Średnioroczna ilość przechowanych w Regionalnym Banku Genów nasion oscyluje w granicach 1 tony.