Królowa puszczy

Żubry są zwierzętami stadnymi – ich grupy mieszane liczą od kilkunastu do 20 osobników i składają się z dorosłych, często spokrewnionych samic, cieląt urodzonych w bieżącym i poprzednim sezonie oraz młodzieży obu płci w wieku od dwóch do trzech lat. Na czele grupy stoi zazwyczaj starsza, doświadczona samica, często prowadząca cielę, może przewodzić stadem przez wiele lat. Jej rola przypomina tę znaną z matriarchalnego stada słoni. Przykładem może być żubrzyca Babula, łagodna przewodniczka, która rządziła stadem do ukończenia 21 lat. Po raz ostatni została matką w wieku 23 lat, a ostatnie dwa lata życia spędziła samotnie.

Dojrzałe samce prowadzą samotniczy tryb życia, a młodsze tworzą niewielkie grupy kawalerskie. Dołączają do stad tylko w okresie godowym, po czym oddalają się, pozostawiając samicom opiekę nad potomstwem. Podczas rui byki podążają za stadem, wąchając ślady pozostawione przez krowy. Żubry obu płci wydzielają zapach piżma, który długo się utrzymuje w miejscu przebywania. Może dlatego krowa przewodniczka tarza się częściej niż inne krowy, zostawiając swój zapach?

Przewodniczka decyduje o kierunku przemieszczania się stada, wyborze miejsc żerowania oraz odpoczynku. To ona wyczuwa subtelne zmiany w środowisku – zapach wilków, zbliżającą się burzę, pierwsze oznaki wiosny. Jej doświadczenie jest kluczowe dla przetrwania grupy, zwłaszcza w trudnych warunkach zimowych lub podczas suszy, kiedy dostęp do pożywienia i wody jest ograniczony.

Macierzyństwo

Samice żubrów osiągają dojrzałość płciową w wieku trzech lat i pierwsze wycielenie następuje zazwyczaj w czwartym roku życia (choć w zagrodach zdarza się rok wcześniej), a pozostają płodne do późnej starości. Średnia długość życia krów wynosi około 25 lat, byków – 20. Warto wspomnieć o rekordzistkach – krowa Atana z ZOO Brasilia osiągnęła słuszny wiek 32 lat, natomiast krowa Planta przeżyła 27 lat. Rekordową matką okazała się żubrzyca Kania, która przez 14 kolejnych lat (od 1961 do 1974) rodziła cielęta, a zmarła w wieku 23 lat. Żubrzyce rodzą średnio co drugi rok, stając się matkami siedmio- lub ośmiokrotnie w ciągu swojego życia.

Cykl rozrodczy jest ściśle związany z rytmem natury – sezon godowy przypada na sierpień i wrzesień, a ciąża trwa około 264 dni, czyli blisko dziewięć miesięcy. Oznaki ciąży są słabo widoczne. Sam poród trwa krótko – godzinę, dwie, i odbywa się niezależnie od pory dnia czy nocy. I co ciekawe, krowy rodzą zarówno na stojąco, jak i leżąco.

Cielęta przychodzą na świat wiosną, zazwyczaj w maju lub czerwcu, gdy obfitość pożywienia daje im największe szanse na rozwój. Bliźnięta zdarzają się niezwykle rzadko. Przed porodem samica oddziela się od stada, szukając ustronnego miejsca w gęstwinie lasu lub na polanie osłoniętej krzewami. Ten intymny moment, odbywający się w odosobnieniu, wzmacnia więź między matką a cielęciem – żubrzątko uczy się rozpoznawać głos i zapach rodzicielki.

Żubry komunikują się za pomocą subtelnych sygnałów – postawy ciała, ruchów ogona czy dźwięków zwanych chruczeniem. Najczęściej chruczą krowy, przekazując informacje swoim cielętom, natomiast byki robią to głównie podczas rui, a dźwięk ten jest niższy i bardziej chrapliwy. Co ciekawe, krowy potrafią bezbłędnie odróżnić głos własnych cieląt, co umożliwia im skuteczne reagowanie na potrzeby potomstwa, a i ono potrafi po odgłosach odnaleźć matkę. Młodsze samice uczą się tych zachowań, obserwując starsze, co wzmacnia spójność stada.

Żubrze noworodki osiągają masę średnio 24 kg samice i 28 kg samce i już po kilkudziesięciu minutach od narodzin potrafią stanąć na nogi. To kluczowa umiejętność – w naturze przetrwanie zależy od zdolności szybkiego podążania za matką i stadem. Po porodzie matka niezwłocznie wylizuje cielę, a łożysko zostaje zjedzone przez nią kilka godzin później.

W pierwszych dniach życia żubrzątko pozostaje blisko matki – do trzech metrów – i jest karmione wyłącznie mlekiem. Żubrzyce, podobnie jak inne ssaki kopytne, produkują siarę – pierwsze mleko bogate w przeciwciała, które wzmacniają odporność młodego. Po kilku dniach samica wraca do stada z nowo narodzonym cielęciem, a gdy grupa rusza, matka popycha je głową, skłaniając do podążania za nią. Inne członkinie grupy natychmiast przejmują rolę „ciotek”, pomagając w ochronie i wychowaniu. Jedna matka może karmić kilka cieląt, nie tylko swoje. Samice wspólnie bronią młodych przed drapieżnikami, w razie zagrożenia otaczając bezbronnych członków stada zwartym kręgiem. Wspólna opieka nad cielętami zwiększa ich szanse na przeżycie.

Z biegiem czasu, po pierwszym kwartale, matka poświęca coraz mniej uwagi cielęciu, coraz rzadziej karmi, by po roku już całkiem przestać. Te trzy miesiące są dość znaczące – po tym okresie młode przechodzą tak zwaną linkę juwenilną – zmieniają wówczas sierść z rudobrązowej na ciemniejszą, dzięki czemu upodabniają się wyglądem do dorosłych. Warto jednak nadmienić, że ssanie mleka może trwać dłużej, zwłaszcza jeśli samica nie jest ponownie ciężarna, ale nie zawsze jest potrzeba – już po kilku tygodniach od narodzin młode zaczyna podjadać trawy i liście, stopniowo przechodząc na dietę roślinną.

Instynkt przetrwania

Sezon godowy u żubrów przypada na koniec lata – od sierpnia do października, choć jego największe nasilenie wypada na sierpień i wrzesień. W tym czasie do stad dołączają dorosłe byki, rywalizując o względy samic. Krowy w rui przyciągają uwagę samców przez specyficzne zachowania i charakterystyczny zapach wydzielanych przez nie feromonów. Byki asystują żubrzycom – zaczepiają, szturchają, wąchają i prezentują charakterystyczną postawę zwaną flehmen, która polega na uniesieniu głowy, wyciągnięciu szyi i rozchyleniu warg. Dzięki temu mogą ocenić koncentrację hormonów płciowych w moczu samicy i to, czy jest ona gotowa do przyjęcia samca.

Choć walki między bykami mogą być widowiskowe, zdarzają się rzadko, gdyż słabszy rywal opuszcza pole bitwy nawet po kilku sekundach. Byki demonstrują siłę, grzebiąc racicami ziemię, łamiąc drzewa czy wyrywając je z korzeniami przez podważenie rogami, chrucząc ochryple i nisko. Żubry cechują się poligynicznym systemem kojarzeń, co znaczy, że jeden samiec może pokryć wiele samic. Samce wędrują, odwiedzając kilka grup. Nie mają dużo czasu – ruja u żubrzycy trwa do trzech dni. W tym czasie krowie non stop asystuje byk, zamiast żerować i odpoczywać, zajmuje się zalotami: wylizuje i obwąchuje, skacze na nią, grzebie racicami w ziemi, obsypując się nią, tarza się, często we własnym moczu. Testosteron aż buzuje i biada młodemu, 4–5-letniemu bykowi, który zechce skorzystać z okazji – samiec asystujący natychmiast go odpędza, czasem brutalnie, choć generalnie nie ma czasu ani ochoty na walkę. Odpędza również cielę samicy, co czasem kończy się poważnymi urazami. Do starcia samców może dojść jedynie, gdy spotkają się rywale o podobnej wielkości i sile, ale i wówczas walki zazwyczaj są bezkrwawe, pozorowane i trwają krótko, zasadniczo polegają na demonstracji siły i przepychankach.

Proza życia

Po zakończeniu okresu godowego byki opuszczają stado, a krowy koncentrują się na codziennych czynnościach. Żerują intensywnie, gdyż jesień to ostatni moment, by zgromadzić zapasy na zimę. Żubry uzupełniają swoją dietę o grzyby, zwłaszcza opieńki, ale podstawą są głównie rośliny zielne i trawy, które stanowią 70–90 proc. ich pożywienia (zimą ich odpowiednik stanowi siano). Dorosły żubr spożywa dziennie od 40 do 60 kg pokarmu, poświęcając na żerowanie znaczną część dnia. W skład diety żubra wchodzi 137 gatunków roślin, w tym liście i pędy drzew i krzewów 27 gatunków, 14 – traw i turzyc oraz 96 – roślin zielnych.

Roczny cykl życia żubrów dzieli się na dwa główne okresy: swobodnych wędrówek oraz zimowej koncentracji wokół miejsc dokarmiania. Wczesną wiosną żubry skubią pierwsze rośliny zielne, nieśmiało wyrastające z rozmarzającej gleby; żerują bardzo intensywnie, by uzupełnić niedobory z zimy. Dla ciężarnych samic to szczególnie ważne, jest to bowiem końcowa faza rozwoju płodu.

Krowy, dbając o młode, prowadzą stado w miejsca obfitujące w pożywienie i wodę. W lecie preferują łąki, polany i brzegi lasów, gdzie trawy są najbardziej soczyste. Najchętniej przebywają w lasach liściastych i mieszanych oraz borach mieszanych. Korzystają rotacyjnie ze „stołówek”, co oznacza, że stado żeruje w ciągłym ruchu i przesuwa się po terenie w pętli. Po jakimś czasie powraca do miejsca, w którym było wcześniej.

Zimą żubry dostosowują swoją dietę do trudniejszych warunków. Spożywają korę drzew, głównie dębów i brzóz, pędy krzewów, żołędzie i bukiew czy siano i rośliny okopowe dostarczane przez leśników w ramach programów ochrony.

Codzienna aktywność to nie tylko żerowanie, lecz także odpoczynek połączony z przeżuwaniem, pielęgnacja ciała oraz kąpiele piaskowe, które pomagają się pozbyć pasożytów i regulują temperaturę ciała. Latem obserwuje się synchronizację aktywności całego stada – wystarczy kwadrans, by wszyscy członkowie grupy przeszli z jednej aktywności w drugą. Latem żerowanie, które zajmuje około 60 proc. doby, odbywa się w ruchu. Jedną trzecią część doby żubry poświęcają na odpoczynek, a 10 proc. – na ruch bez żerowania. Zimą stosunek ten ulega zmianie – większą część czasu poświęcają na odpoczynek.

Porządek w stadzie

Przewodniczki czasami wysuwają się na czoło grupy, gdy przechodzą przez drogę leśną lub po zakończeniu dłuższego okresu żerowania, czasami inicjują także pasienie, spędzając leżące w okolicy krowy. Ale głównie prowadzą grupę, wykorzystując wiedzę o terenie i unikając obszarów potencjalnie niebezpiecznych. Za przewodniczką idą pozostałe żubry, zwykle jeden za drugim, a w środku korowodu podążają młode osobniki i starsze cielęta. Jeśli w grupie jest byk, zamyka on grupę. Żubry są ciężkie – nie lubią przechodzić przez gęste młodniki ani wytyczać nowych tras. Zwykle wykorzystują ścieżki wydeptane przez zwierzynę i wybierają najkrótszą drogę. Krowa przewodniczka czasem pokazuje, kto tu rządzi, jednak agresja występuje niezwykle rzadko. Wystarczy, że żubrzyca potrząśnie głową, a grupa się podporządkowuje. Takie reakcje mogą mieć miejsce w sytuacjach stresowych, a obecność cieląt stymuluje agresywne zachowanie samic, również w odniesieniu do ludzi, co jest zrozumiałe. Wystarczy się jednak oddalić na bezpieczną odległość, by żubry się uspokoiły. Przyjęto, że nie należy podchodzić do tych zwierząt bliżej niż na 50 m, a najlepiej obserwować je z większej odległości, by nie prowokować zmiany zachowania swoją obecnością.

Samo wędrowanie nie jest regułą – są dni, kiedy żubry nigdzie się nie ruszają, ale i takie, gdy latem, poszukując nowego miejsca żerowania, stado pokonuje do 12 km na dobę. Wiemy to dzięki obrożom telemetrycznym, które wysyłają informacje o pozycji zwierzęcia co godzinę i pozwalają na oszacowanie dystansu. Nikogo nie dziwi fakt, że obroże telemetryczne zakładane są krowom – to one prowadzą stado, wobec czego najwięcej informacji o całej grupie mogą dostarczyć właśnie przewodniczki. Zimą żubry przemierzają niedalekie odległości – zaledwie 1,25 km na dobę (maksymalnie 2,3 km), gdy przebywają wokół miejsc dokarmiania. Śnieg nie sprzyja ruchliwości króla puszczy.

Czujne serce stada

Rola samicy w stadzie wykracza poza opiekę nad potomstwem. To ona pełni funkcję strażniczki, reagując na wszelkie sygnały zagrożenia. Samice są wyjątkowo czujne – ich doskonały słuch i węch pozwalają na wczesne wykrycie drapieżników.

Obserwacje pokazują, że samice potrafią rozróżniać zagrożenia. Inaczej reagują na wilka, inaczej na człowieka, a jeszcze inaczej na samotne psy wałęsające się po lesie. Ich zdolność do adaptacji, analizy sytuacji, podejmowania szybkich decyzji i elastyczność w reagowaniu na nowe wyzwania stanowią fundament przetrwania stada.

Ten i inne artykuły znajdziesz w Echach Leśnych

Choć żubr kojarzony jest z potężnym bykiem, to właśnie krowa – cicha, czujna i troskliwa – stanowi trzon stada. To ona prowadzi grupę przez lasy i polany, uczy młode życia w dzikiej przyrodzie i dba o przetrwanie kolejnych pokoleń. Samce, choć ogromnie ważne dla istnienia populacji, odgrywają swoją rolę i odchodzą od stada, oddając matriarchalne przewodnictwo samicom. To one budują opowieść o sile, mądrości i solidarności. Nie będzie przesadą stwierdzenie, że to krowy w głównej mierze chronią dziedzictwo całego swojego gatunku, przypominając, jak wielką rolę w naturze odgrywa matczyna troska i przywództwo oparte na doświadczeniu.

Ciężki żywot żubra

W XX wieku żubry znalazły się na skraju wyginięcia. Koniec wolnego stada żubrów w Puszczy Białowieskiej datuje się na wczesną wiosnę 1919 roku. Gatunek przetrwał jedynie dzięki osobnikom w zwierzyńcach i ogrodach zoologicznych.

Żubry nizinne zamieszkiwały pszczyński zwierzyniec Jana Henryka XV Hochberga, księcia von Pless. Początek tej hodowli określa swoista wymiana – książę w 1865 roku otrzymał białowieskie żubry (jednego byka i trzy krowy) od cara Aleksandra II za 20 jeleni. Ta transakcja okaże się kluczowa dla przetrwania żubra. Jak czytamy w „Borusse i reszta. 90 lat restytucji żubra” Małgorzaty Bołbot „te cztery żubry musiały być zdrowe i żywotne, skoro powstało z nich liczne stado. Jednak z powodu nadwyżki byków w kolejnych pokoleniach książę von Pless zwrócił się do cara Aleksandra III z prośbą o wymianę samców na samice. Skutkiem tej prośby było wysłanie z Puszczy Białowieskiej do pszczyńskiego zwierzyńca w 1893 roku pięciu młodych krów. Dla dodatkowego wzbogacenia krwi żubrów pszczyńskich jeszcze dwukrotnie wymieniano byki na krowy z berlińskiego ogrodu zoologicznego”.

Jesienią 1918 roku 74 żubry zamieszkiwały książęce pszczyńskie lasy, ale sytuacja zmieniła się w wyniku wojennej zawieruchy i wiosną 1922 roku pozostały tu zaledwie trzy żubry (dwa byki i jedna krowa). Samiec Plisch, przewieziony w 1936 roku z Pszczyny do Białowieży, stał się protoplastą większości żubrów żyjących obecnie w Puszczy Białowieskiej.

W 1924 roku rozpoczęto międzynarodowy program restytucji żubra, opierając się na zwierzętach żyjących w ogrodach zoologicznych i prywatnych hodowlach. Niebagatelną rolę odegrała prowadzona od 1924 roku Księga Rodowodowa Żubrów, która pozwalała na kontrolę pochodzenia zwierząt i unikanie chowu wsobnego. Ostatecznie 1 stycznia 1925 roku stwierdzono 54 żubry czystej krwi (29 byków i 25 krów). Głównym miejscem restytucji była Puszcza Białowieska, gdzie w 1952 roku wypuszczono pierwsze osobniki na wolność. 7 lipca 1957 roku urodził się na wolności w Puszczy Białowieskiej pierwszy żubr – i była to jałówka Potyczka. Sukces tych działań stał się inspiracją do kolejnych projektów w innych regionach Polski i Europy.

Obecnie żubry skupiają się w kilku wolno żyjących populacjach w Polsce, zarządzanych przez Lasy Państwowe (poza stadem zachodniopomorskim zarządzanym przez Zachodniopomorskie Towarzystwo Przyrodnicze), wspieranych przez Stowarzyszenie Miłośników Żubrów oraz naukowców ze SGGW. Celem licznych programów ochrony tego gatunku jest m.in. stworzenie metapopulacji, czyli dużej liczby rozproszonych, małych populacji, odizolowanych od siebie. Sprzyja to bezpieczeństwu całego gatunku – gdy jedna populacja zostanie zniszczona, jak np. stado nad Sanem po epidemii gruźlicy, w odwodzie są inne, które mogą pomóc w jej odbudowie.

Na świecie populacja żubrów liczy obecnie ponad 11 tys. osobników, z czego około 8800 żyje na wolności. W Polsce w 2023 roku (według Księgi Rodowodowej Żubrów 2023) żyło 2626 żubrów na wolności, w hodowlach zagrodowych zaś – 195 żubrów, co czyni nasz kraj jednym z głównych bastionów tego gatunku. Dzięki sukcesom w ochronie żubr przestał być klasyfikowany jako gatunek „zagrożony wyginięciem” według Czerwonej Księgi Gatunków Zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN). Obecnie ma status „bliski zagrożenia” (Near Threatened), co świadczy o znaczącym postępie w ochronie gatunku.

Stada wolnościowe (stan na koniec 2023 roku):

• Puszcza Białowieska – 892 żubry
• Bieszczady – 802 żubry (ważne – są to żubry nizinno-kaukaskie)
• stado zachodniopomorskie – 428 żubrów
• Puszcza Knyszyńska – 322 żubry
• Puszcza Borecka – 136 żubrów
• Puszcza Augustowska – 27 żubrów
• Lasy Janowskie – 10 żubrów
• Puszcza Romincka – 9 żubrów

Łącznie: 2626 żubrów na wolności, 195 w hodowlach zamkniętych

Byk czy krowa?

• dymorfizm płciowy mocno uwidacznia się po trzecim roku życia,
• byki są większe i mocniej zbudowane od krów – masa dorosłego byka może przekroczyć 800 kg, wysokość w kłębie 188 cm, obwód klatki piersiowej 280 cm i aż 3 m długości, a krowy – analogicznie: 550 kg, 167 cm, 246 cm, 270 cm,
• krowy przestają rosnąć w wieku pięciu, a byki w wieku siedmiu lat,
• imponujący wygląd samce zawdzięczają garbowi, którzy tworzony jest przez wyrostki kolczyste kręgów piersiowych i nadaje sylwetce wyraźną dysproporcję przodu w stosunku do tyłu ciała,
• u samców przy ujściu napletka jest wyraźnie widoczna kępka włosów, tzw. pędzel,
• przedstawiciele obu płci mają rogi, ale u krów są bardziej zagięte do środka,
• tropy samców są większe niż samic.

(oprac. na podst. „Lasy dla żubra”, wydanie specjalne 2019, dodatek do „Ech Leśnych”)

Wsparcie merytoryczne: prof. Wanda Olech, prezes Stowarzyszenia Miłośników Żubrów