Ptasie nuty

Muzyka jest dla mnie jak powietrze, nie potrafiłbym bez niej żyć. Towarzyszy mi w chwilach smutnych i radosnych, a takie wokalistki jak Norah Jones czy Birdy w sam raz nadają się na jesienny wieczór przy świecach. Dzisiejszy post chciałbym zadedykować pewnej osobie, dla której muzyka Birdy jest równie ważna i towarzyszy jej w trudnych chwilach, dodając nadziei i otuchy. To również dzięki niej zrodził się w mojej głowie pomysł opisania dzisiejszego tematu.

A będzie on o muzyce, o muzyce inspirowanej śpiewem ptaków. I jest to dla mnie niezwykłe, że pseudonim wokalistki, której ostatnio słucham nawiązuje do ptaków. Birdy uosabia lekkość, wolność, niewinność z jednoczesnym, tym dziwnym życiowym obciążeniem, dojrzałością głosu i tekstów. Naprawdę wyjątkowe połączenie. Oczywiście artystów nawiązujących tytułami utworów do ptaków było wielu. Kilka lat temu nie mogłem wyjść z podziwu, gdy usłyszałem utwór, w konwencji chilloutowej, zatytułowany „Birds of prey”, czyli ptaki drapieżne. I ta fraza była właściwie jedyną powtarzaną przez cały kawałek. Są też klasyki, słowa „wolny jak ptak” powtarzają się praktycznie we wszystkich językach i we wszystkich epokach, a chyba najbardziej znane to te wyśpiewane przez Beatlesów w utworze „Free As A Bird”.

Mówiąc o klasykach pora przejść do Pana o trudnym do spamiętania imieniu: Olivier Eugène Charles Prosper Messiaen. Polecam Wam zapamiętać tylko nazwisko Messiaen. Naprawdę warto. To francuski kompozytor, który z zamiłowania, uwaga, był ornitologiem! Jednak jego pasja nie ograniczała się tylko do obserwacji ptaków. Messiaen jest najbardziej znanym na świecie kompozytorem, który napisał część swoich koncertów w oparciu o śpiew ptaków. Niestety nie mam tyle sił dziś (wybaczcie), by opisać całą, niezwykłą biografię tego kompozytora, dlatego skupimy się tylko na ptasich latach 50-tych i 60-tych ubiegłego wieku. W tym bowiem czasie Messiaen skomponował najwięcej dzieł inspirowanych śpiewem ptaków.

Natomiast dla chętnych gorąco polecam przeczytanie jego niezwykłych i trudnych, zwłaszcza w czasie wojny, życiowych perypetii. Gdy czytałem jego biografię (a jednak dygresja), najbardziej utkwił mi w pamięci opis jego losów w niemieckiej niewoli. Nawet w takich warunkach zebrał wokół siebie kilku muzyków i skomponował nadzwyczajny utwór. "Kwartet na koniec czasu" uważany jest do dziś dzień za jedno z najwspanialszych dzieł XX wieku, a jego premiera w obozie niemieckim miała miejsce przed kolegami muzyków - współwięźniami.

Wracając jednak do ptaków, Messiaen tak jak wielu z nas – ornitologów, był fascynatem, którego pociągała obserwacja świata przyrody. Podróżował po świecie a każdą wolną chwilę poświęcał wsłuchiwaniu się w śpiew egzotycznych ptaków. Studiował ich różnorodność, tonacje, nagrywał na taśmy magnetofonowe, przechadzając się po lesie. Czerpał inspirację z natury. Gdy miał 44 lata poproszono go o napisanie eksperymentalnego utworu dla flecisty starającego się o wstęp do Paryskiego Konserwatorium. Skomponował wówczas utwór Le merle noir (Czarny kos) na flet i fortepian, który bazował oczywiście na pieśni kosa. W każdym utworze inspirowanym śpiewem ptaków autor podawał w nutach jaki gatunek był dla niego inspiracją. Nie ograniczał się jednak tylko do jednego śpiewu. Wykorzystywał wręcz całą ptasią symfonię. W utworze zatytułowanym Przebudzenie ptaków (Réveil des oiseaux) Massiaen inspirował się odgłosami wielu gatunków ptaków, których słuchał o świcie w górach Jura.

Transformacja pieśni drozdka rudego na nuty (Messiaen; źródło: http://www.oliviermessiaen.org)

Śpiew ptaków był dla niego bardzo ważny, stanowił wręcz najważniejszy element każdego utworu. Przykładem jest zbiór 13 utworów na fortepian zatytułowany Catalogue d'oiseaux (Katalog ptaków) ukończony w roku 1958 i La fauvette des jardins z roku 1971.

Czy zawarte w kompozycjach Messiaena ptasie pieśni były w rzeczywistości wiernym odwzorowaniem śpiewu ptaków przepisanym na instrumenty? Czy w ogóle jest to możliwe? Otóż moi kochani Robert Fallon porównując nagrania ptasich śpiewów dokonane przez Messiaena z odpowiednimi fragmentami w Oiseaux exotiques stwierdził, że są one w 2/3 zgodne!

W kompozycjach Messiaena możemy doszukać się wielu ptasich akcentów - na rycinie zilustrowana transformacja śpiewu cietrzewia preriowego na nuty (źródło: http://www.oliviermessiaen.org)

Kompozytor przez całe swoje życie zebrał i nagrał pieśni tysięcy ptaków. Zanim napisał utwór wsłuchiwał się w otoczenie, siedlisko danego gatunku, o różnych porach dnia i nocy. Często efekt końcowy był kompilacją tych wszystkich czynników. A każdą pieśń słuchanego gatunku rozkładał na czynniki pierwsze. Ta niezwykła transformacja przepisywania odgłosów natury w nuty sprawiała mu ogromną przyjemność, którą sam autor porównywał do obrazów Moneta. Jego długoletnie badania sprawiły, iż był nie tylko wspaniałym i cenionym kompozytorem XX wieku, stał się również autorytetem w dziedzinie ornitologii, gdyż był w stanie rozpoznać po głosie prawie każdy gatunek ptaka!

Kilka dni temu na Facebooku moja koleżanka opublikowała ten oto link: http://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=SU02MlfvgS0. To kolejna ptasia muzyczna inspiracja. Spójrzcie jak tym razem ptaki zamieniają się w nuty na pięciolinii zbudowanej z trakcji elektrycznej!

Wpisujcie proszę w komentarzach znane Wam inspiracje związane ze śpiewem ptaków. A tymczasem dla wszystkich samotnych dzisiaj i smutnych dusz, ptasia dedykacja i Birdy: http://www.youtube.com/watch?v=aNzCDt2eidg

Rafał
rafal@erys.pl